موزاییک باستانی | اقلیت‌های مذهبی و قومی در سوریه کدامند

تبیین:

سوریه با تاریخی کهن از میزبانی تمدن‌های بشری از دیرباز به عنوان موزاییکی از اقوام و مذاهب گوناگون شناخته می شود که تنوع اجتماعی منحصر به فردی را گرد هم آورده است.

در این سرزمین شواهد آثار انسان‌های اولیه کشف شده تا آن را به یکی از قدیمی ترین سکونتگاه‌های تمدن بشری تبدیل کند.

سوریه در طول تاریخ مورد توجه امپراتوری های بزرگ داشته است، از فنیقی ها و آشوری ها گرفته تا یونانی ها، ایرانی ها، رومی ها و فراعنه ها. با ظهور اسلام در اوایل قرن شش میلادی نیز، سوریه همچنان یکی از نقاط کانونی تحولات عمده در منطقه باقی ماند و با تهاجمات مغول و جنگ‌های صلیبی مواجه شد.

انعکاس این میراث باستانی در سوریه را در غنای ترکیب جمعیتی و تنوع مذهبی آن می‌توان یافت. امروز سوریه شامل مذاهب و اقدام متعددی از جمله مسلمانان سنی، مسلمانان شیعه (از جمله علوی ها و اسماعیلیان)، مسیحیان با فرقه‌های مختلف آنها، ایزدی‌ها، دروزی‌ها، کردها و چرکس‌ها، ترکمن‌ها، علاوه بر آوارگان فلسطینی است که به بخشی از بافت اجتماعی این کشور تبدیل شده‌اند.

در این گزارش به بررسی اقلیت‌های مذهبی و قومیتی و مهمترین نقش‌های ایفایی آنها بر روند کلی تحولات این کشور بویژه در دوران معاصر می‌پردازیم.

تعداد و ترکیب جمعیتی در سوریه

در نبود آمارهای رسمی از سرشماری مردم، به دست آوردن اطلاعات دقیق در مورد جمعیت فعلی سوریه یک چالش بزرگ است.

بر اساس گزارشی که اداره مرکزی آمار سوریه با همکاری صندوق جمعیت سازمان ملل در سال 2023 منتشر کرد، جمعیت سوریه در اواسط سال 2010 تقریباً 20.6 میلیون نفر بود. با توجه به نرخ‌های رشد طبیعی جمعیت، انتظار می‌رفت که اگر وقوع انقلاب در سال ۲۰۱۱ و تغییرات شدید جمعیتی پس از آن نبود، این تعداد تا اواسط سال ۲۰۲۰ به حدود ۲۶.۳ میلیون نفر برسد.

بنابراین، برخی برآوردها، مانند مرکز مطالعات جسور(JUSOOR) ، نشان می دهد که تعداد سوری ها در سال 2023 چیزی در حدود 26 میلیون نفر است. قبل از سقوط دولت اسد، جمعیت در مناطق تحت کنترل مخالفان با 4.3 میلیون نفر، مناطق تحت کنترل نیروهای دموکراتیک سوریه (قسد) با 2.6 میلیون نفر و مناطق تحت کنترل دولت 9.6 میلیون نفر تقسیم شده بود، در حالی که برآورد می‌شود حدود 9 میلیون نفر نیز در خارج از کشور زندگی کنند.

اهل سنت

مسلمانان سنی اکثریت جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. اگرچه آمار رسمی جمعیت شامل مذهب یا قومیت نمی شود، گزارش وزارت خارجه ایالات متحده در مورد آزادی مذهبی برای سال 2022 نشان می دهد که 74 درصد از جمعیت از فرقه سنی هستند که قومیت آنها بین اکثریت عرب، کرد، شرکس، چچن و ترکمن و برخی دیگر از اقوام متفاوت است. در واقع اهل سنت یک مجموعه جمعیتی پیوسته و یکدست نیست.

 علوی‌ها

علاوه بر مسلمانان سنی، سوریه شامل سایر گروه‌های اسلامی از جمله علوی، اسماعیلیه و دیگر زیرشاخه‌های مذهب شیعه هم می‌شود که درصد کل آنها حداقل 14 درصد جمعیت تخمین زده می‌شود. بر اساس گزارش گروه بین المللی حقوق اقلیت‌ها، علوی‌ها به تنهایی حدود 12 درصد از جمعیت کشور را تشکیل می دهند، در حالی که درصد اسماعیلیان و بقیه شیعیان تقریباً 2 درصد است.

علویان سوریه بخشی از علویان عرب و بزرگترین گروه در این مجموعه محسوب می‌شوند که تعداد آنها حدود 4 میلیون نفر است که بیشتر آنها در منطقه ای زندگی می کنند که به شکل هلالی از ساحل شمال شرقی دریای مدیترانه منتهی به لبنان تا دشت‌های کیلیکیه در ترکیه امتداد دارد.

فرقه علوی به 4 طایفه اصلی تقسیم می شود: الخياطين، والمتاورة، والحدادين، والكلبية که خاندان اسد به آن تعلق دارند.

برخی از متخصصان تاریخ نهضت های اسلامی معتقدند که تاریخ علوی با «محمد بن نُصیر» آغاز می شود که در اواسط قرن نهم میلادی و قرن سوم هجری قمری در عراق به دنیا آمد. بر اساس منابع تاریخی، فرقه علوی پس از مرگ ابن نصیر توسط ابوعبدالله الحسین بن حمدان الخصیبی در حدود سال 926 میلادی به سوریه منتقل شد تا آغازی بر شکل گیری هویت علوی در سرزمین شام شود.

در مورد اعتقادات علویان دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد و در حالی که برخی معتقدند که آنها شیعه اثنی عشری را قبول دارند و از شیعیان امامی جعفری هستند اما برخی دیگر موضوعاتی مانند تناسخ و الوهیت امام علی (ع) و تثلیث را به آنها نسبت می‌دهند.

دوران طلایی علویان در سوریه به حکومت «حمدانی» در حلب باز می‌گردد که تا منطقه لاذقیه در سواحل غربی گسترش یافت. اما ورود سلجوقیان در سال 1070 میلادی و پیروزی آنها بر بیزانس در مانزیکرت در سال 1071 میلادی علویان مجبور به پناه بردن به کوه های ساحلی شدند که این فرار نقطه عطفی در تاریخ آنها بود.

بعدها عثمانی‌ها علویان را بدعت گذار نامیدند و آنها را فقط برای گرفتن مالیات در محل نگه می داشتند. در سال 1922، فرانسه یک مأموریت رسمی از جامعه ملل برای نظارت بر آموزش و توسعه سیاسی مناطق باقی مانده از فروپاشی امپراتوری عثمانی همانند سوریه دریافت کرد که به این واسطه علویان اولین دولت محلی خود را تأسیس کردند که شامل شهرهای بزرگ ساحلی مانند طرطوس و لاذقیه می‌شد.

هنگامی که سوریه در سال 1948 استقلال خود را از فرمانروایی فرانسه به دست آورد، رهبران دولت علوی با پیوستن دولت علوی به سوریه یکپارچه موافقت کردند. برای اولین بار پس از 10 قرن، آنها به صورت گروهی از کوه های ساحلی فرود آمدند تا به دنبال فرصت های جدید و زندگی بهتر باشند.

با تأسیس حزب بعث تحت ایده‌های سوسیالیستی و ناسیونالیستی، وهیب الغانم، یک پزشک علوی اهل لاذقیه، نقش برجسته ای در جذب علویان به حزب بعث ایفا کرد؛ از جمله چهره جویای نامی به اسم «حافظ اسد».

در سال 1954، پس از سقوط رژیم «ادیب شیشکلی»، حزب بعث به یک نیروی سیاسی تأثیرگذار در سوریه تبدیل شد. سپس در 8 مارس 1963 افسران بعثی به رهبری «محمد عمران» (از اهل سنت)، «صلاح جدید» و «حافظ اسد» (از علوی‌ها) با کودتای نظامی قدرت را به دست گرفتند.

کودتای ۱۹۶۶ سه سال پس از کودتای حزب بعث در سوریه روی داد. علت این کودتا کشمکش بین طبقه جوان و مسن حزب بعث سوریه به دلایلی چون فساد و ضعف بود. در واقع این کودتا، عصیان نسل جوان حزب بعث بود. متعاقب این کودتا «میشل عفلق» و «امین الحافظ» سرنگون و حافظ اسد وزیر دفاع شد که راه را برای به قدرت رسیدن او در سال 1970 هموار کرد.

المرشديه

مرشدیه یک فرقه مذهبی کوچک در سوریه است که اعضای آن در روستاهای مرتفع حومه لاذقیه و برخی از مناطق غرب حماه و حومه حمص پراکنده شده‌اند. ریشه مرشدیت به انشعاب از فرقه علوی در ربع اول قرن بیستم برمی‌گردد و سلمان المرشد، اهل روستای جوبه برغال، مرجع معنوی آن محسوب می شود.

بنیانگذار این فرقه، سلمان المرشد، در سال 1946 در زمان ریاست جمهوری شکری القوتلی، به اتهام ادعای الوهیت و ارتکاب جنایت اعدام شد.

علیرغم عدم وجود ارقام دقیق در مورد تعداد اعضای فرقه مرشدیه، عبدالله حنا مورخ فقید سوری، نویسنده کتاب «مرشدیه در محیط علوی و فضای سیاسی و اجتماعی آن 1923-1946»، امروزه تعداد مرشدیان را بین 300-500 هزار نفر تخمین می زند.

اسماعیلیه

سوریه مرکز اصلی فرقه اسماعیلیه نزاریه در خاورمیانه است که بعد از اثنی عشری دومین گروه بزرگ شیعه هستند.

اسماعیلیان با همه مسلمانان در اعتقاد به وحدانیت خدا و نبوت حضرت رسول و نزول قرآن شریک هستند و در اصل امامت نیز با شیعیان موافق هستند.

بر اساس گزارش بی بی سی ، تعداد اسماعیلیان در سوریه حدود 250 هزار نفر است که حدود یک درصد از کل جمعیت را تشکیل می دهد. حضور آنها در شهر السلميه واقع در 30 کیلومتری شرق حماه و تعدادی از شهرها و روستاهای اطراف مانند مصیاف، القدموس و نهرالخوابی متمرکز است.

دروزی

در مورد دروزی‌ها که خود را «الموحدون» می‌خوانند، گفته می‌شود حدود 3 درصد از جمعیت سوریه یا تقریباً 700000 نفر را تشکیل می‌دهند.

اعتقاد بر این است که فرقه دروزی در دوران فاطمیان در قرن دهم از اسماعیلیه جدا شد، اما عقاید آن به طور مستقل توسعه یافت و بحث هایی را در مورد اینکه آیا این فرقه بخشی از اسلام است یا یک دین مستقل ایجاد کرد.

ویژگی جامعه دروزی پنهان کاری در اعتقاداتش است و برخی از دروزی ها خود را مسلمان می دانند، اگرچه ایمان آنها تحت تأثیر فلسفه ها و ادیان دیگری مانند الغنوصيه و نوافلاطونی است.

تاریخچه دروزی ها در سوریه به هزار سال پیش برمی گردد و آنها نقش برجسته ای در مقاومت در برابر اشغالگری فرانسه ایفا کردند، زیرا فرانوسی‌ها از ایجاد دولت دروزی امتناع ورزیدند که به قیام بزرگ سوریه به رهبری سلطان الاطرش رهبر دروزی ها را در سال 1925 انجامید.

مردم سوریه از انقلاب دروزی ها به عنوان اولین قیام ملی در تاریخ این کشور یاد می کنند که نقش دروزی ها را به عنوان بازیگران سیاسی برجسته برای دهه ها حفظ کرد. یکی دیگر از قیام‌های دروزی به سرنگونی دولت رئیس جمهور ادیب شیشکلی در سال 1954 کمک کرد. منصور الاطرش پسر سلطان الاطرش، یکی از اعضای موسس حزب بعث سوریه بود.

حضور دروزی ها در شهرهای سویدا، صلخد، شهبا و القریا در جبل العرب، به علاوه جرامانا در نزدیکی دمشق و مجدل شمس در جولان اشغالی سوریه متمرکز است. تنها در جولان اشغالی سوریه، تعداد دروزی‌ها به حدود 23000 نفر می‌رسد. دروزی‌ها پس از سقوط دولت اسد به دیدار رهبران مسلحین رفتند تا آمادگی خود برای همکاری با دولت جدید را اعلام کنند اما در حالی که آنها از پیشروی ارتش رژیم صهیونیستی در مناطق خود ناراضی هستند، دولت تحت کنترل تحریرالشام هیچ اقدامی علیه اشغالگری اسرائیل صورت نداده است.

مسیحیان

سوریه یک مرکز فرهنگی برجسته برای دین مسیحیت بوده و مملو از ده ها کلیسا و صومعه است. اکثر مسیحیان سوری به کلیساهای ارتدوکس مستقل مانند «کلیسای ارتدوکس سوریه» یا کلیساهای کاتولیک شرقی مانند «کلیسای مارونی» یا «کلیسای مستقل آشوری شرق» و «کلیساهای نسطوري» تعلق دارند.

با شروع جنگ در سال 2011، و حضور گسترده ترویست‌های تکفیری در خاک سوریه جوامع مسیحی به شدت تحت تأثیر قرار گرفتند. بر اساس آمار سازمان غیردولتی Open Doors  تا قبل از شروع جنگ تعداد مسیحیان در سوریه حدود 2.2 میلیون نفر تخمین زده می شد، اما تا سال 2021 به حدود 677000 نفر کاهش یافته است.

در دوران جنگ مسیحیان عمدتاً از دولت بشار اسد که خود را محافظ اقلیت‌ها معرفی می‌کرد حمایت می‌کردند. عنصر مسیحی در تشکیل جمهوری عربی سوریه نیز حضور داشت، میشل لطف الله، سیاستمدار و تاجر سوری، مذاکرات استقلال سوریه را رهبری کرد و در کنفرانس پاریس در سال 1919 شرکت کرد.

همچنین نقل شده در طول قحطی معروف شام بین سال‌های 1915 و 1918، «پاتریک» اسقف اعظم کلیسای دمشق تاج ایلخانی خود را فروخت تا برای مردم شهر غذا بخرد. هنگامی که یک تاجر مسلمان شنید که او تاج خود را برای فروش عرضه می کند، آن را خرید و به او پس داد تا اسقف بتواند آن را مجدداً بفروشد تا مردم بیشتری را نجات دهد.

                         

ایزدی‌ها

ایزدی ها که در مناطق حسکه، حلب و عفرین پراکنده شده اند، نماینده یکی از قدیمی ترین فرقه های مذهبی در سوریه هستند. برخی از نسخه‌های خطی نشان می‌دهند که قدمت ایزدیسم به حدود 3000 سال قبل از میلاد به‌عنوان امتداد قدیمی‌ترین دین کردی معروف به یزدانیسم برمی‌گردد، که ترکیبی از گروهی از ادیان باستانی مانند زردشتی، کالیارسانیسم و ​​میترائیسم بود.

این دین هزاران سال پیش در بین النهرین پدید آمد و از طبیعت پرستی به توحید پیشرفت کرد. ایزدی ها عمدتاً به زبان کردی صحبت می کنند.

علیرغم عدم وجود آمار رسمی، اتحادیه ایزدی ها در عفرین تخمین می زند که تعداد ایزدی‌های باقی مانده در عفرین به حدود دو هزار نفر کاهش یافته است، در حالی که بر اساس برآوردهای آمریکایی‌ها قبل از سال 2011 این تعداد 50 تا 60 هزار نفر بود. آنها قبلاً در حلب زندگی می کردند، اما امروز عمدتاً در شمال شرق سوریه، به ویژه در مناطق تحت کنترل نیروهای سوریه دموکراتیک (SDF) متمرکز شده اند.

ایزدی‌ها نیز مانند سایر اقلیت‌های قومی و دینی سوریه، بویژه با توجه به سابقه جنایات بزرگ داعش علیه ایزدی‌های عراق، از روی کار آمدن مسلحین تحت رهبری تحریرالشام بسیار نگران شده‎اند.

کردها

بر اساس گزارش مرکز مطالعات جوصور، کردها دومین قومیت بزرگ در سوریه پس از اعراب هستند که تعداد آنها بین 2 تا 3 میلیون تخمین زده می شود. کردها در الحسکه، قامشلی، عین العرب، عفرین و محله هایی در دمشق و حلب متمرکز هستند.

با شروع انقلاب سوریه در سال 2011، کردها موضع بی طرفی گرفتند و مستقیماً با دولت اسد مقابله نکردند. در اواسط سال 2012، نیروهای ارتش سوریه از مناطق کردنشین عقب نشینی کردند تا بر مبارزه با شورشیان در مناطق دیگر تمرکز کنند، که این امر به سازمان های مسلح کرد اجازه داد تا کنترل خود را بر آن مناطق تحمیل کنند.

در سال 2014، کردها با استفاده از خلا قدرت ایجاد شده تشکیل یک حکومت محلی را اعلام کردندکه با استقبال و پشتیبانی کشورهای غربی و آمریکایی مواجه شد.

شرکس‌ها

شرکس‌ها یا چرکس‌ها که مسلمانان سنی مذهب هستند اصالتاً در دهه 80 قرن نوزدهم از قفقاز به سوریه مهاجرت کرده‌اند. آنها در سه منطقه اصلی سکنی گزیدند: قنیطره (پیش از اشغال جولان)، حلب و دمشق، علاوه بر روستاهای حومه العاصمه.

ترکمن

ترکمن ها از نژاد ترک هستند و در قرن یازدهم وارد سوریه شدند. آنها در شمال (جبل الترکمان در لاذقیه)، حلب، ادلب، حمص، طرطوس و دمشق توزیع شده اند. تخمین زده می شود که تعداد آنها بین 1.5 تا 3.5 میلیون نفر باشد.